Gmach Sądu Okręgowego w Warszawie, zwany niegdyś potocznie Sądami na Lesznie, podczas II wojny światowej był jednocześnie granicą i łącznikiem między dwoma światami. Stanowił on punkt styku pomiędzy gettem a tzw. stroną aryjską, umożliwiający spotkania przyjaciół i rodzin, szmuglerstwo oraz ucieczki.
Budowę gmachu sądów przy ówczesnej ulicy Leszno rozpoczęto w 1935 roku na miejscu wcześniejszego gmachu Urzędu Konsumpcyjnego. Budynek zaprojektował słynny architekt Bohdan Pniewski, a jego budowa trwała do 1939 roku. Był to wówczas największy budynek sądowy w całej Europie. Jest on przykładem połączenia monumentalnego klasycyzmu, modernizmu i funkcjonalizmu. Jego fasada jest tak imponująca, że w czasach, gdy ulica Leszno była wąska, można ją było oglądać jedynie po skosie.
Gmach Sądu Okręgowego w Warszawie, rok 1964. Autor: Lucjan Święcki.
Pierwotnie budynek miał być obrócony o 180 stopni, frontem w stronę ul. Ogrodowej, aby był lepiej doświetlony. Inwestor jednak uznał inaczej i Pniewski musiał zmienić swój projekt, m.in. dodając dziedzińce. Długość korytarzy w budynku liczy ok. 9 km. Bryła ma zróżnicowaną wysokość, od 6 do 8 kondygnacji w różnych jej częściach. Licowanemu piaskowcem frontowi nadano postać czterokondygnacyjnego bloku na podporach. Od frontu budynek zdobi zajmująca całą szerokość fasady inskrypcja: SPRAWIEDLIWOŚĆ JEST OSTOJĄ MOCY I TRWAŁOŚCI RZECZYPOSPOLITEJ. Są to słowa Andrzeja Frycza Modrzewskiego i parafraza łacińskiej sentencji “Ulpiana Iustitia fundamentum regnorum est”.
Gmach mieści dziesiątki sal sądowych i pokoi dla sędziów oraz szereg reprezentacyjnych klatek schodowych. Hall wejściowy zbudowany został z marmuru kieleckiego, a każdym poziomie zaprojektowano inaczej uformowane biegi schodów. Architekturę sądu uzupełnia armatura oświetleniowa oraz elementy wyposażenia wnętrz utrzymane głównie w stylu art deco. W części sal sądowych zachowało się pierwotne wyposażenie w postaci kompletów mebli, boazerii, metalowych kutych kinkietów, żyrandoli czy tabliczek na drzwiach.
Wejście do gmachu w roku 1939 i 2022. Źródło: NAC.
Fasada od strony ul. Ogrodowej, rok 1941 i 2022.
Podczas okupacji niemieckiej w części budynku Niemcy urządzili szpital, a w reszcie nadal działał sąd, jednak pod nadzorem okupanta. Później budynek znalazł się na granicy getta – główne wejście od strony Leszna prowadziło do getta, a tylne od strony ulicy Ogrodowej na stronę aryjską, dzięki czemu możliwe były ucieczki oraz przemyt żywności, lekarstw i broni. To właśnie przez sądy osoby współpracujące z Żegotą, jak np. Irena Sendlerowa, wyprowadzały żydowskie dzieci w bezpieczne kryjówki. W czasie powstania warszawskiego Polacy obsadzili budynek ale szybko go opuścili. Został nieznacznie uszkodzony w wyniku działań wojennych, spalone były jedynie ostatnie piętra. Odbudowę przeprowadzono z niewielkimi zmianami w latach 1946 – 1949 według projektu jego autora, Bohdana Pniewskiego. Nie odtworzono wtedy m.in. czterech betonowych rózg liktorskich ustawionych przy głównym wejściu.
Gmach sądów w 1941 roku i obecnie. Na kamiennych schodach siedzą drobni sprzedawcy. Fot. W. Georg. Fotografia pochodzi ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie.
Okolice gmachu sądu w roku 1945 i 2021.
Gmach sądu obecnie znajduje się przy al. Solidarności pod numerem 127. Przed II wojną światową działkę tworzyły dwa adresy: od ul. Leszno 53/55 i od ul. Ogrodowej 12/14. Po II wojnie światowej aż do 1991 roku była to al. Świerczewskiego 127. Budynek został wybrany przez Muzeum Architektury we Frankfurcie nad Menem jako jeden z trzech, obok kościoła św. Rocha w Białymstoku i Domu Towarowego CDT, obiektów reprezentujących polską architekturę w publikacji “Architektura XX wieku”.
Spodobał Ci się ten temat? Znajdziesz u nas więcej historii związanych z polskimi zabytkami! To może Cię zainteresować:
– MIEJSCE Z HISTORIĄ: PLAC ZBAWICIELA W WARSZAWIE
– KRÓL WARSZAWSKICH PRZEPRAW: MOST KSIĘCIA JÓZEFA PONIATOWSKIEGO
– NIEISTNIEJĄCE ZABYTKI: CZERWONY PAŁAC BRANICKICH W WARSZAWIE
– PERŁY PRZEDWOJENNEJ WARSZAWY: FILHARMONIA NARODOWA KIEDYŚ I DZIŚ
Czytaj też: Warszawa | Zabytek | Historia | Polska
Temat: Gmach Sądu Okręgowego w Warszawie. Monumentalny relikt przedwojennej stolicy.
Źródła: warszawa.fandom.com, iwaw.pl, NAC, mapa.um.warszawa.pl, fotopolska.eu, domena publiczna
