22 stycznia 1945 roku Iława (niem. Deutsch Eylau) została zdobyta przez Armię Czerwoną. W kolejnych miesiącach radzieccy żołnierze grabili i niszczyli miasteczko, w efekcie czego niemal cała zabudowa uległa destrukcji. Na Starym Mieście został tylko zabytkowy, wybudowany jeszcze przez krzyżaków kościół oraz fragmenty murów obronnych. Reszta została zniszczona, a następnie rozebrana. W miejscu dawnych, urokliwych kamieniczek stoją dziś bloki.
Po I wojnie światowej na Warmii, Mazurach i Powiślu odbył się plebiscyt, mający zadecydować o przynależności państwowej do Polski lub Niemiec. Za przynależnością do Polski w Iławie opowiedziało się jedynie 5% mieszkańców i w ten sposób stała się miastem niemieckim.
Widok na północno-wschodnią stronę Starego Rynku ok. 1910 roku. Źródło: Refotografie
Przed II wojną światową miejscowość nazywana była „Perłą Oberlandu” (Oberland to nazwa niemiecka regionu Prusy Górne). We wciąż rozwijającym się mieście pod koniec XIX w. umiejscowiono sąd obwodowy i urząd celny. Początek XX w. oznaczał dalszy rozwój – wybudowano ratusz, gazownię oraz wodociągi miejskie ukończone w 1903 r. W latach trzydziestych, w wyniku likwidacji bezrobocia poprzez roboty publiczne, w Iławie popularność zyskała partia nazistowska NSDAP. W czasie trwania wojny w okolicach głównego dworca PKP mieścił się obóz pracy oraz obóz karny dla więźniów ze Sztumu. W styczniu 1945 r. Iława została zajęta przez wojska Armii Czerwonej. W wyniku działań wojennych miasto zostało nieznacznie zniszczone. Dopiero później zaczęła się jego prawdziwa destrukcja. Nie było potrzeba wiele czasu, by Iława została zrównana z ziemią. Żołnierze Armii Czerwonej rabowali miasto w sposób mniej i bardziej zorganizowany, a następnie podkładali ogień w kolejnych budynkach lub zwyczajnie je dewastowali. Reszty dopełnili szabrownicy, którzy korzystając z chaosu wywozili, co tylko się dało. Do połowy 1945 roku Iława zamieniła się w morze ruin. Miasto było rozkradzione i zniszczone.
Widok na północno-wschodnią stronę Starego Rynku ok. 1910 vs 2023
Ratusz ok. 1915 vs 2023
Z relacji świadków wynika, że dawni mieszkańcy nie byli w stanie go rozpoznać. Na ulicach zalegały tony gruzu, a jedynym elementem, który świadczył o tym, że to wciąż Iława, było pobliskie jezioro. Przetrwały tylko pojedyncze obiekty, które były wykorzystywane przez Armię Czerwoną, m. in. budynki koszarowe i duże gmachy, jak na przykład budynek szkoły, który wykorzystano na szpital dla rannych żołnierzy czy pojedyncze budynki przy dzisiejszej ulicy Kościuszki, które miały zostać w przyszłości wykorzystane przez władze cywilne.
Po wojnie Iława została włączona do Polski. W 1948 r. wywieziono z Iławy większość ludności pochodzenia niemieckiego, pozostałej na tych terenach. Sprzątanie gruzów zrujnowanej zabudowy trwało do końca lat 50. XX wieku. Po dawnym, pięknym miasteczku nie było śladu. W miejscu kamienic stanęły blokowiska, które na zawsze zatarły dawną tkankę miasta. Dziś pozostały tylko fotografie. Porównania, które wykorzystałem w artykule pochodzą ze strony Refotografie, za użyczenie których serdecznie dziękuję.
Źródło: Refotografie Stefana Brajtera, gazetaolsztynska.pl
Czytaj też: Architektura | Metamorfoza | Urbanistyka | Miasto | Historia | whiteMAD na Instagramie
