Zabytkowy pałac w Prelach na Łotwie, położony w Łatgalii – jednej z czterech głównych krain historycznych kraju, przez wieki był siedzibą rodu Borchów. Znacjonalizowany po 1918 roku obiekt spłonął w pożarze pod koniec lat 70. i przez wiele lat trwał jako wypalona ruina. Dopiero niedawno, w 2015 roku, lokalny samorząd postanowił odbudować zabytek. Główne prace zakończyły się w 2023 roku, lecz w przyszłości będą jeszcze kontynuowane, aby w pełni przywrócić posiadłości dawny urok.
Miasto Prele (łot. Preiļi) położone jest w dawnych Inflantach, które wchodziły od 1561 do 1772 r. w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Stał tu niegdyś zamek Kawalerów Mieczowych, który został zniszczony w trakcie inwazji cara Iwana IV Groźnego.
Pałac w Prelach. 1904. Fundusze Muzeum Historii i Sztuki Stosowanej w Prelach
Od końca XIV w. właścicielem Preli był szlachecki ród Borchów. Po włączeniu Łatgalii w 1563 r. do Polski, król Zygmunt II August ponownie przekazał te tereny na własność rodzinie Borchów. Rodzina ta wywodzi się z południowych Włoch, skąd przeniosła się do Westfalii, a następnie w czasie wypraw krzyżowych jedna gałąź rodziny osiedliła się na terenie Inflant. W XVIII wieku Prele należały do Johanna Andreasa Josefa von der Borcha (Jan Andrzej Józef Borch) (1713-1780). Za jego czasów istniał tam dwupiętrowy dwór. Johan Andreas był kanclerzem Polski w 1780 r., zmarł i został pochowany w Warszawie.
Pałac w Prelach – 2010 i 2023 r. Fot. Aivars Gulbis i Viktors Agurjanovs
Po jego śmierci majątek odziedziczył najmłodszy syn, Józef Heinrich von der Borcha (Józef Henryk Borch) (1764-1835), który był dowódcą Zakonu Maltańskiego. Za jego czasów wybudowano kaplicę dworską, a także nowy dwór – dwupiętrowy murowany budynek, oraz rozpoczęto w jego otoczeniu urządzanie angielskiego parku krajobrazowego. Po śmierci Józefa majątek odziedziczył jego jedyny syn, Michael Joseph von der Borcha (Michał Borch) (1806-1881). W pierwszej połowie lat 60. XIX w. rozbudował i przebudował dwór w stylu neogotyckim do znanej nam obecnie formy. Był on wybitnym poetą Łatgalii. Pisał wiersze w języku polskim i publikował głównie w czasopiśmie „Rubon”. Tłumaczył także poezję Adama Mickiewicza z języka polskiego na język francuski.
W czasach Michała pałac posiadał ogromną bibliotekę, a nad częścią środkową – herb rodu Borcha z trzeba krukami, z którego zaczerpnięto inspirację dla herbu miasta Prele. Z tego okresu na drugim piętrze wieży zachodniej zachowały się elementy zdobnicze – otwory okienne w kształcie akantu. W 1866 roku Michał zaczął wyprzedawać swoje posiadłości. Był więc ostatnim członkiem rodziny Borchów, który był właścicielem dworu. Po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości w 1918 r. i zajęciu jej przez bolszewików, nowi właściciele zostali wypędzeni z Łatgalii, a ich majątek znacjonalizowano. W latach 1924-1945 w budynku pałacu mieściła się szkoła rolnicza. W tym okresie pałac został przystosowany do potrzeb placówki, przeprowadzono także prace restauratorskie, gdyż w czasie I wojny światowej budynek uległ dewastacji.
Pałac w Prelach – 2014 i 2023 r. Fot. Līga Landsberga, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons i Viktors Agurjanovs
Dekoracyjne malowidła z lat 20. i 30. XX w. – ozdobne pasy z motywami narodowymi – zachowały się do dziś w kilku miejscach, m.in. na pierwszym piętrze wieży zachodniej. Po II wojnie światowej, w czasie okupacji sowieckiej, pomieszczenia pałacowe służyły do 1963 roku miejscowemu liceum. Później obiektem zarządzały różne instytucje. W 1978 roku pałac spłonął i przez wiele lat stał opuszczony. Mimo że w 1984 r. wykonano nową konstrukcję dachu i żelbetowe stropy, renowacji nie kontynuowano, a pałac został ponownie opuszczony, wystawiony na działanie warunków atmosferycznych i wandali, co przyczyniło się do zniszczenia sztukaterii i dekoracji.
Remont Pałacu w Prelach rozpoczął się w 2016 roku i trwa do dziś. Miejscowa gmina chciała odnowić pałac już w 2005 roku, opracowując projekt jego przebudowy, ale wówczas prace zostały wstrzymane. Dziesięć lat później temat powrócił. W 2010 roku, przy wsparciu Łotewskiej Rady Dziedzictwa Narodowego, przeznaczono fundusze na rekonstrukcję pałacu. Dzięki finansowaniu Programu Badań, Restauracji i Ratowania Zabytków Kultury zamurowano wówczas otwory okienne i drzwi zewnętrzne pałacu, wyremontowano pokrycie głównego dachu oraz wykonano tymczasowe pokrycia okrągłej wieży oraz na małych wieżyczkach. W 2015 roku zaktualizowano projekt techniczny robót budowlanych oraz I i II etapu odbudowy gmachu.
Renowacja elewacji w 2016 i jej efekt w 2023 r. Fot. Ilona Vilcāne i Inese Anina
Rok 2016 był punktem zwrotnym dla rozpoczęcia procesu wskrzeszenia posiadłości. Gmina miasta Prele, świadoma ogromnego znaczenia kulturowego i historycznego tego zespołu, określiła pałac jako jeden z priorytetowych obiektów kultury, opracowała plan działań mających na celu ochronę zespołu pałacowego i rozpoczęła jego realizację . Władze powiatu podjęły decyzję o rozpoczęciu renowacji pałacu i zaciągnęły pożyczkę na ten cel. Stopniowo, pozyskując środki finansowe m.in. od Unii Europejskiej, neogotycka perła Preli zaczęła się odradzać. W ciągu dwóch lat przeprowadzono I etap prac remontowych, który obejmował renowację elewacji i dachu budynku oraz poprawę drogi dojazdowej. Fasada pałacu w Prelach została pomalowana zgodnie z jej historycznym kolorem – naturalnym żółtym. Historyczny odcień koloru elewacji został ustalony w 2013 roku, kiedy architektka Marina Mihailova przeprowadziła inwentaryzację architektoniczną i artystyczną pałacu.
Przeprowadzono wówczas również prace przy budowie zewnętrznych sieci, zapewniających doprowadzenie do pałacu wodociągu, kanalizacji, sieci ciepłowniczych i energetycznych. W 2018 roku rozpoczęły się prace budowlane II etapu renowacji pałacu. Przy dofinansowaniu programu EFRR wykonano montaż okien i drzwi budynku pałacowego, osuszenie i docieplenie ścian zewnętrznych od wewnątrz, renowację fasad, docieplenie dachów, analizy mikrobiologiczne oraz inne szczegółowe prace. W ten sposób, zachowując autentyczność zabytku kultury i nadając mu nowe funkcje, realizatorzy projektu zwiększyli atrakcyjność Łatgalii jako kierunku turystycznego. W ramach łotewsko-litewskiego programu współpracy transgranicznej gmina Prele przeprowadziła prace modernizacyjne w pomieszczeniach parteru wieży zachodniej, gdzie znajduje się unikalny interaktywny film o łatgalskich rzemieślnikach.
Pomieszczenie parteru podczas przebudowy w 2016 roku i to samo miejsce obecnie. Fot. Ilona Vilcāne i Inese Anina
W 2021 roku rozpoczęto realizację projektu remontu parteru pałacu w celu rozwoju działalności restauracyjnej i gastronomicznej. Prace budowlane zakończono w 2023 roku. Pomieszczenia wykorzystywane są obecnie w ograniczonym zakresie do organizacji imprez o charakterze biznesowym do czasu znalezienia najemcy, który będzie długoterminowo zarządzał lokalem. Prace wykonały lokalne firmy budowlane LLC „Preilu celtnieks” i LLC „Preilu santehnikis”. Autorką projektu odbudowy jest LLC „Arhitektoniskas izpetes grupa”, na czele z architektką Mariną Mihailovą. W styczniu 2024 roku zakończono aktualizację projektu budowlanego III i IV etapu. Pod koniec 2023 roku został zatwierdzony projekt Programu Interreg VI-A Łotwa – Litwa 2021–2027 „Cyfryzacja ścieżki historycznej zamku w Prelach i dworu Utena w celu promowania rozwoju usług turystycznych w obiektach dziedzictwa kulturowego Łotwy i Litwy”.
Rekonstrukcja okien w 2016 r. i gotowa stolarka w 2020 r. Okna z biegiem czasu ulegały zmianom – nowe, prostsze skrzydła wstawiono w latach 20. XX wieku, kiedy w pałacu mieściła się szkoła rolnicza. Zdjęcia historyczne świadczą o tym, jak piękne były okna w czasach świetności pałacu – to one stały się wzorem do wykonania nowej stolarki. Zdjęcie: Ilona Vilcāne i Ieva Babre
Działania i inwestycje w wyposażenie techniczne obiektów planowane są do realizacji w ciągu najbliższych dwóch lat. Gmina dużą wagę przywiązuje także do parku dworskiego, który zajmuje powierzchnię prawie 47 ha. Odnowiono ścieżki, zainstalowano znaki, oczyszczono kanały. W parku można zobaczyć także kaplicę zbudowaną w 1817 roku, zabytkową bramę, dom odźwiernego i ruiny stadniny koni.
Źródło: preili.lv
Czytaj też: Architektura | Metamorfoza | Renowacja | Zabytek | Historia | Wille i rezydencje | Łotwa | Pałac
